fbpx
    • Sinds 1998
    • Massagetherapie en Lichaamswerk
    • 1000+ cursisten
    • Amsterdam en Bilthoven
    • SNRO geaccrediteerd

    • Wat is een chakra?

    Het woord “chakra” komt uit het Sanskriet en is letterlijk te vertalen met ‘wiel’ of ‘schijf’. Je zou het kunnen omschrijven als een wervelend wiel van energetische activiteit. Energie die uitstraalt of uitvloeit vanuit de belangrijkste zenuwknopen die zich vertakken vanuit de wervelkolom. Er zijn zeven van deze wielen, opgestapeld in een kolom van energie die zich uitstrekt van de onderrug tot aan de kruin. Deze zeven wielen zijn de hoofdchakra’s. Er zijn veel meer (kleinere) chakra’s in onder andere handen en voeten, vingertoppen en schouders maar deze laten we buiten beschouwing.
    Het chakrasysteem ontstond meer dan vierduizend jaar geleden in India. Zo werd over dit systeem geschreven in de Rig-Veda  (één van de in totaal vier oudste en heiligste Hindoegeschriften) en de ‘Maitri-Upanishads   (zij bevatten de essentie van de Veda’s). Ook kun je lezen over de chakra’s in de Yogasutra’s van Patanjali (stammend uit de tweede eeuw voor Christus). De yogasutra’s bestaan uit fundamentele teksten in de literatuur van de yoga.

    Chakra en yoga

    Yoga is een discipline die mentale en lichamelijk oefeningen voorschrijft om het individuele (het Atman) en het goddelijke (het Brahman) samen te brengen. Introductie van de chakra kennis in het westen vond plaats door een vertaling van de Chat-Cakra-Nirupana (1577) door de Engelsman Arthur Avalon (The Serpent Power 1919).

    Een chakra is geen stoffelijke entiteiten, ze kunnen niet worden vastgehouden. Toch hebben ze een krachtige uitwerking op zowel het lichaam als de geest. Net zoals emoties onze ademhaling, hartslag en stofwisseling kunnen beïnvloeden, zo beïnvloeden de activiteiten in de chakra’s onze klierprocessen, de vorm van ons lichaam, chronische fysieke kwalen, onze gedachten en ons gedrag. Door yoga, massage, ademhalingsoefeningen en meditatie kunnen wij onze chakra’s beïnvloeden en hiermee onze (geestelijke en lichamelijke) gezondheid.

    De chakra’s vormen tezamen een structuur die de polariteiten hemel en aarde met elkaar verbindt. Elke stap omhoog (richting kruin) gaat van een duidelijk omlijnde trillingsstaat naar een hogere, subtielere en vrijere vorm. Elke stap omlaag (richting aarde) brengt ons bij vorm en vastheid. Aangezien er bij de chakra’s zeven niveaus horen en de regenboog zeven kleuren telt, wordt de langzaamste trilling of golflengte van zichtbaar licht (rood) in verband gebracht met het eerste chakra. De snelste, kortste golf (violet) met die van het kruinchakra. Elk van de andere kleuren stelt de stappen ertussenin voor.

    chakra

    Atman en Brahman

    In de yoga filosofie is er een ultieme, onveranderlijke werkelijkheid, die uit zuiver zijn en bewustzijn bestaat. Dit wordt Brahman genoemd. Brahman wordt ook wel “de bron” genoemd. Uit het Brahman is, was en zal alles ontstaan. Een metafoor die veel gebruikt wordt voor dit voor ons verstand lastig te begrijpen idee, is de oneindige zee. Brahmans schepping zijn de golven. Deze zijn onderhevig aan veranderingen soms hoog schuimend dan weer kabbelend of vlak. De golven hebben hun werkelijke bestaan in het water van de zee. Het Brahman is als het water van de oneindige zee, in zichzelf één, eeuwig, oneindig en onveranderlijk. Het water in een golf is het Atman/ziel dat identiek is met Brahman als het water in de zee. Onze ziel is dus Atman, een afsplitsing van Brahman. Brahman is één en in het ene is geen perspectief. Geen goed of kwaad, licht of donker, hard of zacht, geen enkele dualiteit.

    Chakra en de vijf kosha’s of lagen

    chakra

    Volgens de yogafilosofie vormen lichaam en geest één geheel (dit is het uitgangspunt van iedere holistische stroming). Binnen de yoga kunnen we verschillende lagen in het lichaam onderscheiden. In Sanskriet worden deze lagen kosha’s genoemd. Zo bestaan wij uit vijf kosha’s, die ons omhullen als de schillen van een ui. Deze verschillende schillen staan in directe verbinding met elkaar. Als één van de schillen niet in balans is, zal dat de andere schil negatief beïnvloeden. Het heeft dus geen zin om alleen aan de buitenkant te werken als er in de binnenste schillen iets mankeert. Uiteindelijk zal dit ook zichtbaar worden in de buitenste schil. Om eenwording te bereiken dient er harmonie te zijn tussen deze vijf energielichamen.

    Annamaya kosha

    Het eerste omhulsel is annamaya kosha. Dit is ons fysieke lichaam, het lichaam dat we zien en dat we voelen door er met onze handen overheen te gaan. Dit anatomische lichaam omsluit de andere vier, subtielere kosha’s. Anna betekent voedsel, annamaya kosha wordt dan ook onderhouden door het voedsel dat wij tot ons nemen. Nemen wij alleen maar ongezond voedsel tot ons, dan zal dit op den duur niet alleen impact hebben op de buitenste schil maar ook doorstralen naar de onderliggende schil, pranayama kosha.

    Pranamaya kosha

    Pranamaya kosha is opgebouwd uit prana wat levenskracht of levensenergie betekent. In dit lichaam lopen de energiekanalen (nadi’s) die samenkomen in de chakra’s. De energie beweegt zich door het hele lichaam en is afkomstig van onze zintuigen die direct met ons denken in verband staan. Positieve ervaringen en gedachtes dragen bij aan een optimaal functioneren van de chakra’s. Zintuigelijke indrukken worden via onze adem omgezet in prana (levensenergie). Prana zorgt ervoor dat we ons vitaal en gezond voelen. Wanneer wij ons echter voeden met negatieve daden en gedachten dan gaat dit ten koste van de levenskracht (prana) en voelen wij ons minder vitaal. De chakra-activiteit daalt en stagneert, er worden blokkades in de energiestroom opgeworpen en dit gaat ten koste van de harmonie die wij in ons voelen.

    Manomaya kosha

    De derde schil wordt manomaya kosha genoemd en dit lichaam is opgebouwd uit het menselijk denken. Hier bevinden zich ons onophoudelijk denken. Wanneer onze gedachten heilzaam zijn is het denken kalm en tevreden en ontstaat positiviteit.

    Vijnanamaya kosha

    Het vierde lichaam is vijnanamaya kosha, ons intellectuele lichaam. Hierin zijn onze intelligentie en ons onderscheidingsvermogen gehuisvest. Vijnana heeft te maken met transcendentie, dus met wat je geestelijk kunt waarnemen buiten of boven het reguliere, menselijke denkraam. Het gaat hier om het ervaren van dat wat het dagelijkse, aardse gebeuren overstijgt. In dit denken bestaat geen ruimte voor ego, het richt zich op het welzijn van allen. Dit lichaam ontsluit zich als het ware vanzelf en komt voort uit harmonie en balans van in de bovenliggende lichamen. Deze toestand wordt bereikt door meditatie en zelfreflexie, de aanwezigheid van goed gezelschap en belangeloze dienstbaarheid aan anderen.

    Anandamaya kosha

    Het vijfde lichaam bestaat louter uit geluk en is anandamaya kosha, het lichaamsomhulsel van gelukzaligheid. Ananda betekent geluk of gelukzaligheid. In het Engels zou je het woord vertalen met bliss. In dit omhulsel zijn de vorige vier wel aanwezig maar leveren geen zorgen meer op. Hier is sprake van een blijvend contact met het alomvattende. Tijd en ruimte spelen geen rol meer en een eeuwigdurende glimlach kenmerkt deze staat. De balans in de eerste vier lichamen wordt verfijnd tot voeding voor dit lichaam. Van nature is dit lichaam vreugdevol en oprecht, maar het is nog niet het laatste niveau.
    Volgens de yoga filosofie ligt achter anandamaya kosha de waarheid verscholen van wie wij ten diepste zijn.

    Wil je meer weten over chakra? In de opleiding massagetherapeut zit een module chakra massage waar je leert om elk chakra te behandelen. Ook komt elk chakra aan bod in de opleiding bodymind coach.
    Tot slot kun je nog deze podcast luisteren over chakra’s.

    Zwangerschapsmassage; een massage voor twee

    Zwangerschapsmassage is een unieke ervaring die op een ideaal moment in twee mensenlevens een mooie ervaring kan zijn. Er verandert van alles in het lichaam en de psyche van de zwangere vrouw. Mede onder de invloed van hormonen past het lichaam zich voortdurend aan en bereidt het zich voor op het groeiende leven binnenin de baarmoeder. Dit veranderingsproces voltrekt zich niet onopgemerkt.  Uiterlijk zijn er veranderingen waar te nemen. Hieronder een overzichtje.

    • Week 1-12: aan de buitenkant van het lichaam is misschien nog niet veel te zien, behalve dat de borsten pijnlijk zijn en wat groter kunnen worden. Toch groeit de baarmoeder enorm in het eerste trimester. Er vindt in twaalf weken een verdubbeling van grootte plaats.
    • Week 13-16: vanaf maand vier wordt de baarmoeder zo groot, dat er een buik(je) zichtbaar begint te worden, al verschilt dit wel per persoon.
    • Week 17-30: gewone kleren passen niet meer al zit de buik nog niet in de weg. Vanaf de zesde maand zou het wel kunnen dat er bandenpijn ontstaat. Tussen maand vier en maand zes groeit de baby van zestig gram naar ongeveer een kilo.
    • Week 30-40: de buik is groot en er ontstaan meer pijnklachten zoals bandenpijn, (lage) rugpijn, bekkenpijn en harde buiken.

    Zwangerschapsmassage en de wijzigingen in het lijf

    Gewicht
    Niet alleen de groeiende buik is verantwoordelijk voor het aankomen in gewicht. Ook de baby zelf, de borsten, het vruchtwater, de extra hoeveelheid bloed en de placenta (moederkoek) zorgen voor extra kilo’s tijdens de zwangerschap.Gemiddeld komen vrouwen zo 12,5 kilo aan. Dit verschilt echter sterk van vrouw tot vrouw. Waar de ene vrouw maar 8 kilo aankomt, zijn er ook vrouwen die 25 kilo of meer aankomen.

    • het kindje                                        3300 gram
    • vruchtwater                                    800 gram
    • de placenta                                     650 gram
    • de baarmoeder                               900 gram
    • borsten                                             800 gram
    • extra hoeveelheid bloed              1500 gram
    zwangerschapsmassage

    Zwangerschapsmassage ter ondersteuning

    Er zijn verschillende kwalen en kwaaltjes die de zwangere vrouw, het ongeboren kindje of beiden kunnen treffen. Veel klachten zijn gelukkig niet ernstig en verdwijnen na de eerste drie maanden zwangerschap of na de bevalling. Andere klachten zijn ernstiger van aard en brengen soms het leven van zowel moeder als ongeboren kindje in gevaar. Hieronder de meest voorkomende.

    “When a child is born, a mother is born!”

    anoniem

    Vermoeidheid

    Onder invloed van de stijging van het hormoon progesteron neemt vermoeidheid toe. Progesteron is verantwoordelijk voor een aantal processen tijdens de zwangerschap. Zo zorg progesteron ervoor dat:

    • de baarmoederwand in optimale conditie blijft
    • het immuunsysteem het lichaamsvreemde DNA in het lichaam tolereert
    • de spieren van de baarmoeder samentrekken om het embryo af te stoten;
    • de ontwikkeling van de slijmprop in de baarmoedermond plaatsvindt. De slijmprop vormt een barrière naar de buitenwereld en zorgt ervoor dat er geen tweede zwangerschap kan ontstaan.
    • samen met oestrogeen, prolactine en een aantal andere hormonen voor de groei van melkklieren en melkkanaaltjes in de borsten. Progesteron bereidt het lichaam voor op borstvoeding

    zwangerschapsmassage

    (Ochtend)misselijkheid
    Misselijkheid wordt naar alle waarschijnlijkheid veroorzaakt door de stijging van het hormoon oestrogeen. Doorgaans is de misselijkheid na twaalf tot zestien weken verdwenen. Wanneer er echter zo veel gebraakt wordt dat er geen voedsel of vloeistof meer binnen in het lichaam blijft, dan spreken we van ‘hyperemesis gravidarum’. Dit kan leiden tot uitdrogingsverschijnselen en vormt een gevaar voor moeder en kind. In sommige gevallen is een ziekenhuisopname nodig waar direct wordt gezorgd voor een herstel van de vochtbalans in het lichaam.

    (Lage) rug- en bekkenpijn
    Onder invloed van de zwangerschapshormonen Relaxine [2] en Progesteron verweken de bindweefsels die normaal gesproken het bekken stevig bij elkaar houden. Hierdoor ontstaat soms pijn in de lage rug en het bekken. Het bekken bestaat uit vier beenderen, namelijk het heiligbeen, het staartbeen en het linker en rechter heupbeen. Het linker en rechter heupbeen zijn opgebouwd uit drie onderling in de puberteit vergroeide botten: het darmbeen, het zitbeen en het schaambeen. Deze drie botten vormen tezamen het heupbeen en de heupkom (zie afbeelding).

    Onder invloed van zwangerschapshormonen worden de banden slapper waardoor de bekkendelen ten opzichte van elkaar wat meer beweeglijkheid kunnen vertonen. Deze toegenomen beweeglijkheid kan pijn veroorzaken aan de voorzijde in de schaamvoege links en rechts aan de achterzijde in het gewricht tussen heiligbeen en heupbeen.

    Er mag onderscheid gemaakt worden tussen

    • pijn in het bekken;
    • bekkeninstabiliteit (ernstiger pijn met uitstraling waardoor de zwangere vrouw gehinderd wordt in haar functioneren);
    • Symfysiolysis[2], waarbij de schaamvoege (de ruimte tussen de beide schaambeenderen) groter is geworden. Er is dan onvoldoende ondersteuning waardoor de zwangere vrouw een ‘waggelende gang’ krijgt met veel pijn in de schaamstreek.

    Vaker plassen
    Doordat de buik zwaarder wordt komt ook de blaas wat in het gedrang. Omdat er naar het einde van de zwangerschap minder ruimte in de blaas is voor inhoud, zal men vaker moeten plassen. Spontaan urineverlies is dan mogelijk doordat het hoofdje van de baby druk uitoefent op de blaas. Restless legs De benen eenvoudigweg niet kúnnen stilhouden in bed. Het onprettige gevoel ontstaat doordat de wanden van de bloedvaten verslappen onder invloed van progesteron en er tegelijkertijd meer bloedvolume in het lichaam aanwezig is. Hierdoor kunnen ook spataderen ontstaan (in de benen, maar ook rond de vagina). 

    Zwangerschap en risico’s

    Een veel gehoorde opmerking is dat massage bij zwangerschap risicovol zou kunnen zijn. Dat bepaalde punten weeën kunnen opwekken, zoals een punt in de hiel (zie foto boven). Dit is absoluut niet waar. Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat bepaalde drukpunten effect hebben op de draagtijd.
    Een andere opvatting is dat de eerste drie maanden van de zwangerschap een contra-indicatie is voor een massage. Ook dat is niet waar. Een massage, mits goed afgestemd, is nooit schadelijk voor moeder en ongeboren kind.

    Zwangerschapsmassage leren?

    Wil je een vakkundige zwangerschapsmassage leren geven? Dan ben je van harte welkom op onze cursus Zwangerschapsmassage.

    Dit artikel is geschreven door Merel Drilling.

    Bronnen:

    Beweging is emotie

    Zonder beweging is er geen leven mogelijk. Als je kijkt naar eencellige wezens, dan zie je een uitwisseling van stoffen met de omgeving. Afvalstoffen worden uitgescheiden en voeding wordt opgenomen en verwerkt. Dit transport van stoffen is een interne beweging, zonder welke het leven niet mogelijk zou zijn. Ook is er een primitief systeem van beweging door de ruimte. Eencelligen gaan naar plaatsen waar de omstandigheden gunstig zijn en vertrekken van plaatsen waar omstandigheden ongunstig zijn, bijvoorbeeld wat betreft voeding, licht of temperatuur.

    Het menselijk lichaam is een stuk complexer dan dat van eencelligen en kent vele interne bewegingen met een diversiteit aan functies. Denk aan het kloppen van ons hart, om de bloedstroom op gang te houden en ons lichaam te voorzien van stoffen die het nodig heeft en afvalstoffen te kunnen afvoeren. De beweging van de ademhaling, om via onze longen en de bloedsomloop verse zuurstof te kunnen verstrekken aan alle cellen in ons lichaam en koolzuur te kunnen afvoeren. De peristaltiek van het spijsverteringkanaal, waar ons voedsel zo bewerkt wordt dat we het als bouw- of brandstof kunnen gebruiken. Om er enkele te noemen. Bewegingen die, als je de aandacht erop richt, ook goed voelbaar zijn.

    Bewegend lichaam

    Onder beweging wordt meestal verstaan de mogelijkheid zich door de ruimte te bewegen. Bij mensen werken skelet, spieren, fascia, organen, zintuigen en ons zenuwstelsel hierbij op complexe en indrukwekkende wijze samen. Bij de waarneming van beweging (en houding) is proprioceptie een belangrijk begrip. Op vele plaatsen in het lichaam bevinden zich receptoren, cellen die informatie doorgeven aan het zenuwstelsel, bijvoorbeeld over druk of drukverschillen. Op deze wijze kan je jezelf oriënteren in de ruimte, weet je hoe de houding van je eigen lichaam is, hoe verschillende lichaamsdelen zich ten opzichte van elkaar verhouden en ten opzichte van de grond (belangrijk in verband met vallen!). Lichaamsbewustzijn vergroten begint vaak met het wakker maken van proprioceptie door beweging.  Probeer maar eens je lichaam te voelen als je staat. Maak dan 5 minuten kleine verende sprongetjes en voel nog een keer je lichaam. De kans is groot dat je, naast een snellere ademhaling en hartslag in reactie op de inspanning, ook je (delen van) je lichaam beter kunt voelen, omdat receptoren geactiveerd zijn. 

    beweging

    Emoties en gevoel

    Mensen kunnen denken en emoties ervaren. Beide beïnvloeden ze ons lichaam en onze mogelijkheden tot beweging. Een emotie zoals bijvoorbeeld verdriet, heeft invloed op de houding en het fysieke lichaam (borst ingezakt, blik naar binnen/beneden gekeerd, hoofd naar beneden, tranen, brok in keel, pijnlijke hartstreek, weinig energie).

    Emotie betekent letterlijk: energie in beweging. Want een emotie heeft altijd een beweging die je kunt voelen in je lichaam. Emoties ontstaan in principe in reactie op de buitenwereld en zijn bedoeld om gevoeld te worden zodat ze een effect kunnen hebben op keuzes, je gedrag, je leven. Ze zijn bedoeld om tijdelijk te zijn, om ons iets te vertellen om daarna ze weer los te kunnen laten en door te kunnen gaan met ons leven. Wanneer ze niet gevoeld en doorleefd kunnen worden, worden ze vastgezet en heeft dat een effect op het lichaam en op de vrije bewegingsruimte die minder wordt. Je kan het zien aan het lichaam, de plekken waar stilstand, blokkade, vasthouden, spanning zit. Deze plekken belemmeren het benutten van het volledig potentieel dat een ieder tot z’n beschikking heeft. Beweging is leven…

    beweging

    Ook gedachten beïnvloeden het lichaam en zijn beweeglijkheid. Iemand die denkt ‘dat lukt me nooit, ik kan dat niet’ vlak voor het geven van een presentatie, zal hoogst waarschijnlijk zijn stressniveau vergroten. Dat kan voelbaar zijn door een hogere hartslag en ademhaling, een droge mond, klamme handen, een knoop in de maag, trillen, verstijving en minder vrijheid om waar te nemen wat er om je heen gebeurt. Ook basisovertuigingen, zoals ‘ik ben het niet waard om van gehouden te worden’, ‘anderen laten je toch altijd in de steek’, ‘ik ben de beste’, ‘de aanval is de beste verdediging’ om er een paar te noemen, hebben invloed op fysieke houding, gedrag en gevoel. Ze geven richting aan de wijze waarop je in het leven staat.

    Het fysieke lichaam, emoties en gedachten beïnvloeden elkaar wederkerig, waarbij er geen hoofdrolspeler aan te geven is. Als massagetherapeuten werken we met het fysieke lichaam vanuit de overtuiging en het vertrouwen dat we daarbij ook de mentale en emotionele aspecten beïnvloeden.  Dit is een holistische visie; lichaam een geest zijn onlosmakelijk verbonden. Als je het fysieke lichaam aanraakt, beïnvloed je daarmee ook mentale en emotionele aspecten.

    Leven vanuit een holistische visie: een hele uitdaging!

    Ondanks het feit dat bijna iedereen ervaringen heeft die een holistische uitgangspunt onderschrijven, is het moeilijk om de verregaande consequenties ervan tot je door te laten dringen. Niet verwonderlijk, gezien het feit dat de splitsing tussen lichaam en geest in onze hele wereld ingebed is. We hebben geneeskunst, die fysiologie, anatomie en pathologie van het lichaam bestudeert en psychiatrie die zich bezig houdt met geestesziekten. De wetenschap, waaronder geneeskunst, heeft veel gehad aan het zgn. ‘reductionistisch denken’: het opdelen van het geheel in kleinere onderdelen ter bestudering. Zo zijn we heel veel te weten gekomen over de wereld en over werking en bouw van het lichaam. Deze werkwijze heeft echter wel een nadeel: je verliest  zicht op het geheel en het verband tussen verschillende aspecten. Dit heeft zich diep in ons verankerd.

    Als lichaam en geest een geheel zijn, wat betekent dat dan voor mij? Bijvoorbeeld dat ik me realiseer dat fysieke klachten wellicht ook wat vertellen over mijn emotionele en/of mentale gemoedstoestand. Bijvoorbeeld dat ik zorg voor meer beweging als ik merk dat ik veel in mijn hoofd zit, omdat ik dit begrijp als symptoom van een verstoorde balans. Bijvoorbeeld dat ik erop vertrouw dat als ik mijn cliënten steviger op de grond kan laten staan, dat dit ook voelbaar zal zijn in het zelfvertrouwen…

    Het is een nooit eindigende uitdaging om meer en meer invulling te kunnen geven aan wat het betekent voor jou: de onlosmakelijke verbinding tussen lichaam en geest.

    Wanneer beweging stagneert

    Ieder mens komt op aarde met bepaalde eigenschappen en talenten, die je in aanleg hebt meegekregen. In interactie met de omgeving groeit het kind op, ontplooit zich en hanteert het de uitdagingen die het leven stelt, op zijn of haar eigen unieke wijze. Zo groeien we op tot volwassenen, die op een bepaalde manier in het leven staan en verschillende strategieën hebben om hetgeen we tegen komen te hanteren; er zijn patronen te herkennen. Hoe ga je om met teleurstelling, verlies, grenzen stellen, contact, onzekerheid, hulp vragen, uitdagingen, nabijheid etc. etc. Ieder heeft daar zo’n z’n repertoire voor. Deze patronen van omgaan met jezelf en de wereld zijn te herkennen in denken en voelen, maar ook in het lichaam en in het lichaam in beweging. Kenmerkend voor een patroon is dat dit het leven eenvoudiger maakt, je hoeft niet meer te overwegen en te besluiten, het is duidelijk hoe je reageert. Het nadeel is dat je potentieel, bewegingsruimte verliest. Een patroon is een beperking van mogelijkheden.

    Bewustzijn ontwikkelen

    De volgende indeling van aspecten van de menselijke ervaring is behulpzaam bij het ontwikkelen van bewustzijn over het eigen functioneren. Later kan het ook helpen in het werken met cliënten.

    S = Sensatie. De fysieke sensaties; als tinteling, warmte of kou, verstijving, knoop in mijn maag.

    E = Emotie. De emoties, als woede, angst, vreugde, verdriet.

    D = Denken. De gedachten, overtuigingen, meningen, oordelen. 

    Ook onderscheiden we een ‘defensie’. Dit is de reactie die ontstaat naar aanleiding van emoties, gedachten en/of sensaties, waarbij het (onbewuste) streven is minder te voelen of iets anders te voelen. Bijvoorbeeld ik hield mijn adem in, ik verstijfde, ik trok mijn schouders op en zette mijn knieën op slot, ik heb een pak koekjes leeggegeten, ik heb ruzie gemaakt. Vaak is de defensie al in gang gezet voordat we de impuls die de aanleiding gaf tot ons bewustzijn hebben kunnen laten doordringen. Razendsnel gaat het! Door bewust te worden van gedachten, gevoelens en emoties kan je op het spoor komen van defensies en gaan onderzoeken wat er achter schuilgaat.

    Overigens is er niet altijd een defensie aanwezig, in een geïntegreerde ervaring zijn de oorspronkelijke sensatie, emotie en gedachten beschikbaar, dit wil zeggen dat de persoon al deze aspecten duidelijk kan voelen, waarnemen en benoemen.

    Lichaamsgeoriënteerde therapie

    Bij lichaamsgeoriënteerde therapie wordt op de eerste plaats gezocht naar de lichamelijke basisstructuur, waarmee we gevoels- en gedachtepatronen in stand houden. Die is te vinden in onder andere onbewuste spierspanning, houdingsafwijkingen, ademhalings- en bewegingspatronen. In de therapie wordt uitgegaan van de functionele eenheid van lichaam en ziel (psyche). Er is dus altijd een wisselwerking tussen die twee. Door goed naar het lichaam te kijken kan de therapeut dus ook een indruk krijgen van de onderliggende problematiek op emotioneel gebied

    Waarom lichaamsgeoriënteerde therapie?                                                          

    In de structuur van het lichaam is de fysieke neerslag terug te vinden van de erfelijkheid, de opvoeding en het milieu. Door ons lichaam te (her-)ontdekken en te beïnvloeden door middel van ademhaling, oefening, massage en beweging, kunnen onbewuste energieën en emoties vrijkomen die een verdere bewustwording en ontwikkeling mogelijk maken. Chronische lichamelijke of psychische klachten kunnen doorbroken worden en eindelijk ‘hun verhaal’ gaan vertellen. Oude en verdrongen pijn kan verwerkt gaan worden en lang opgekropte woede of verdriet kunnen ‘thuis worden gebracht’ waar ze oorspronkelijk zijn ontstaan.

    In lichaamsgeoriënteerde therapie komen vaak oude
    vastzittende gevoelens uit eerdere perioden in het leven
    vrij. De therapeut helpt om de geschikte lichamelijke en
    emotionele expressie en verwerking te vinden.

    Daarna ontstaat er ruimte en energie voor nieuwe
    gevoelens en ideeën. Je oorspronkelijke vrije, levendige
    en nieuwsgierige natuur komt weer tot je beschikking
    voor je huidige leven en interesses.

    lichaamsgeoriënteerde therapie

    Bij verandering is het lichaam het uitgangspunt

    Ons lichaam geeft steeds aan wie we zijn, wat we allemaal hebben meegemaakt, waar we nog mee zitten en wat aandacht nodig heeft. Wanneer we middels therapie willen veranderen, dan is ons lichaam een vaak confronterend, maar ook zeer betrouwbaar uitgangspunt en tegelijk een concreet en toetsbaar criterium voor verbetering.

    Het veranderingsproces beoogt in het algemeen een toegenomen innerlijke rust, een positiever zelfbeeld, een realistischer beeld van de anderen en de wereld en een duidelijker besef van identiteit en doel in het leven. Met lichaamsgeoriënteerde therapie worden deze innerlijke veranderingen tot in lichaamshouding, energieniveau, gezondheid en uitstraling voelbaar en zichtbaar.
    Wil je meer leren over lichaamsgeoriënteerde therapie? Bekijk dan deze opleiding of luister de Esoterra podcast.

    Spieren

    Spieren zijn het bewegingsorgaan van het lichaam. Zij zijn gemaakt van speciale cellen die in hun lengte kunnen variëren en dat kunnen andere cellen niet. Door spieren kun je lopen, je hand omhoog doen en de tango dansen. Zij zorgen ook dat je longen kunnen ademen, je hart klopt en zij houden al je inwendige organen in beweging.
    Maar spieren doen al dat werk niet voor niets. Zij vragen veel energie die je, groot en deels, uit de lucht haalt die je ademt en uit het eten dat je tot je neemt. Ze doen het werk niet alleen. Spieren rekenen op jouw bloedcirculatiesysteem om hen te voeden en om hun afvalstoffen af te voeren. Zij hebben het skelet nodig om omhoog gehouden te worden en zij hebben het zenuwstelsel nodig om hun te vertellen wat zij moeten doen.

    Hoe ziet een spier er eigenlijk uit?

    Hoe ziet een spier er eigenlijk uit? Er is een variatie in spieren en een variatie in hoe zij er uitzien maar meeste spieren bestaan uit vezels die in bundels liggen gerangschikt en bij elkaar worden gehouden door bindweefsel. Spiervezels en spierbundels worden samen gebundeld in een parallelle richting zoals een handvol stokjes. In feite lijkt elke spiervezel (of spiercel) wel een beetje op een stokje en de spiervezels breiden zich in de volledige lengte van de spier uit. Gaan we nog microscopisch kijken dan zie je dat iedere spiervezel bestaand uit duizenden minivezels en deze mini- vezels bestaan op hun buurt weer uit duizenden spierfilamenten. Deze filamenten helpen de spier om samen te trekken.

    spieren

    Spier- en bindweefsel

    Het bindweefsel dat de spieren samenhoud, geven ook vorm aan de spier en binden ook individuele spieren en spierbundels samen. Het bindweefsel zorgt ook dat de spierbundels vastzitten aan het bot/skelet. Als je het gehele lichaam laat verdwijnen met uitzondering van het bindweefsel dan kun je nog steeds de inwendige lichaamsstructuur redelijk goed zien. Aan het einde van een bepaalde spier of in sommige gevallen langs de gehele spier veranderd het bindweefsel in elastisch pezen die spieren verankeren aan botten, organen of aan andere spieren. De plaats waar de  pezen de spieren verankeren aan een onbeweeglijk deel van het skelet is waar de spier zijn oorsprong vind en noem je dus de spieroorsprong.

    spieren

    De oorsprong van de spier ligt meestal dicht bij het centrum van het lichaam en verankert de spier. Bijvoorbeeld, de oorsprong van de bicepsspier ligt in de schoudergordel. De plaats waar het andere eind van de spier aan of een botten vast zit,  of aan een andere spier, of aan de diepe lagen van huid wordt de spieraanhechting genoemd.

    De aanhechting ligt gewoonlijk van het centrum van het lichaam af en activeert lichaamsbeweging. Bijvoorbeeld; de aanhechting van de bicepsspier ligt dichtbij de binnenkant van de elleboog, het ellebooggewricht reageert als de spier samentrekt. Het dikkere, middelste gedeelte van de spier heet de spierbuik.

    Je hebt 600 spieren in je lichaam, die ongeveer de helft van je lichaamsgewicht voor hun rekening nemen en iedere spier kan gemasseerd worden op verschillende manieren voor verschillende effecten. Dat is een heleboel soorten massages. Spieren liggen in verschillende lagen; sommigen dieper en zijn moeilijker te bereiken dan andere. Als de buitenste spierlaag ontspannen is worden de dieper liggende spieren makkelijker toegankelijk. Wil je nog meer weten, lees dan dit artikel.

    Wat is lichaamsgerichte coaching?

    Lichaamsgerichte coaching werkt veel met lichaamswerk. Dit woord is een letterlijke vertaling van het Engelse (of eigenlijk Amerikaanse) ‘BodyWork’. Wanneer we kijken naar de diverse manieren waarop mensen bewegen, dan maken we onderscheid in de vormen van bewegen of ‘lichaamswerk’. Mensen bewegen als ze sporten, hetzij recreatief of op wedstrijdniveau. Er wordt gedanst, ballet beoefend, aan acrobatiek gedaan enz. Deze vormen van werken met het lichaam vallen niet onder het begrip lichaamswerk. Grensgevallen zijn yoga, taiji en qigong en aanverwante vormen van bewegen. Een definitie van Bodywork op Wikipedia luidt:

    “Bodywork is a term used in alternative medicine to describe any therapeutic or personal development technique that involves working with the human body in a form involving manipulative therapy, breath work, or energy medicine. In addition bodywork techniques aim to assess or improve posture, promote awareness of the “mind-body connection”, or to manipulate a putative (=vermeend) “energy field” surrounding the human body and a!ecting health”.

    Lichaamsgerichte coaching is een manier van bezig zijn met het lichaam, waarbij er altijd aandacht is voor een proces van bewustwording van de connectie tussen lichaam en geest. Verder is er (bijna) veel aandacht voor de adem en voor ‘energie’.

    Lichaamswerk en pantsering

    Het lichaam van een mens is een weerslag van zijn of haar geschiedenis. Trauma’s, ziekten, ongelukken, bevallingen, werk in een bepaalde houding enz. beïnvloeden de postuur van een mens. Een deel van deze geschiedenis is oud en niet meer als ervaring in het bewustzijn aanwezig. In het Reichiaans lichaamswerk komt de term pantsering voor [Wilhelm Reich was psycho-analyticus en grondlegger van Karakterstructuren]. Met de term ‘pantsering’ wordt aangegeven dat (delen van) het lichaam de functie van een pantser hebben gekregen. Onbewust verdedigen wij ons tegen invloeden van buiten ons lichaam of tegen impulsen van binnenuit. Vooral oude pantsering is vaak zo’n deel van ons geworden dat we het niet meer als zodanig (h)erkennen. We zijn geneigd om te zeggen: “zo zijn wij nu eenmaal”.

    Lichaamsgerichte coaching

    Voorbeelden van pantsering:

    • Door slechte ervaringen in het verleden is moeilijk om nabijheid te ondergaan. Het lichaam maakt zich minder kwetsbaar door te dik worden. Een voorbeeld van ontkenning: het zit in de familie.
    • De impuls om te huilen wordt onderdrukt. Dit remt de adem en verstrakt mogelijk het gezicht. Een voorbeeld van ontkenning: ik heb wat last van astma, ik kan niet zo diep ademen.
    • Het uiten van boosheid werd geremd. Het gezicht heeft een bevroren glimlach.
    • Seksualiteit was in het verleden een ernstig taboe. In het lichaam is een duidelijk scheiding tussen boven- en onderlichaam waar te nemen of het bekken is strak en onbeweeglijk.

    Wat kan gebeuren is dat deze pantsering wat scheurtjes gaat vertonen tijdens het beoefenen van lichaamswerk. Je gaat ‘onbekende’ dingen voelen en ervaren, vaak als een donderslag bij heldere hemel of uit het niets. In het licht van bovenstaande definitie wordt dit neerhalen van het pantser als positief aangemerkt. De uitnodiging is om nieuwe ervaringen en gevoelens te verwelkomen. De uitingen kunnen allerlei vormen aannemen: huilen, lachen, trillen, geeuwen, duizeligheid enz. Je zou kunnen zeggen dat de energie die nodig was om het pantser in stand te houden, weer vrij kan gaan stromen en zich als het ware ontlaadt in beweging, trillen, adem of geluid.

    De praktijk van lichaamsgerichte coaching

    Ervaringen dienen ervaren te worden. Gevoelens dienen gevoeld te worden. Deze opmerking is een aansporing om niet (direct) te gaan analyseren. Door je af te vragen waar gevoelens vandaan komen ga je met je aandacht in je denken en creëer je een verhaal over wat je voelt. Daarmee verlies je het contact met je lichaam, met je adem en met de ervaring. Dus probeer zo dicht mogelijk met je aandacht en gewaarwording bij de ervaring te blijven. Als de gevoelens je overspoelen, aarzel dan niet om hulp van therapeut of coach te vragen.

    Door jezelf de gelegenheid te geven om het lichaamswerk ten volle te ervaren maak je jezelf levendiger en aanweziger. Het leven wordt kleurrijker. Als je dit interessant vindt; kijk dan eens bij onze Opleiding Bodymind Coach of lichaamsgericht therapeut. Of luister een van onze podcasts.

    De slag der hormonen

    Ken Wilber noemt in zijn boek ‘Een korte geschiedenis van de mensheid’ (aanrader) het hormoon testosteron “het voortplanten en vermoorden hormoon” (OK, hij zegt letterlijk “fuck it or kill it”). Ook heeft hij gezegd: “Civilization is a competition to overcome testosterone.” Ik moest eraan denken toen ik de Oudejaarsconferentie van Claudia de Breij zag. Ze had het over de gevallen sterren van 2022. Een hele lijst van celebrities is van het voetstuk gedonderd. De meesten waren mannen maar ook wel een paar vrouwen die in het afgelopen jaar grensoverschrijdend gedrag zouden hebben vertoond.

    Over grenzen gaan

    Seksueel grensoverschrijdend maar ook een aantal qua agressie. De Ali B’s en de Mathijssen zeg maar. Al dient de volledigheid te vermelden dat niemand nog veroordeeld is. En dat ga ik ook niet doen. Ik geef net als Ken Wilber, de schuld aan het hormoon testosteron. Sowieso creert testosteron een hoger libido en stemmingswisselingen.

    Vrijwel alles in de evolutie heeft zijn functie of in ieder geval zijn bestaansrecht. Testosteron zorgt er volgens Wilber voor dat het nageslacht de grootste kans heeft om voort te bestaan. Zoveel mogelijk voortplanten en alle concurrentie vermoorden. Net als de leeuw die de welpjes van zijn voortganger schijnt te doden. Zo heeft de moeder alle aandacht in hem en zijn nageslacht. Wat daardoor weer meer overlevingskansen heeft.

    “Je testosteron vraagt zich of hoe jij in godsnaam met dit MAVO 2 niveau aan durft te komen!”

    MAVO 2 niveau

    In de huidige maatschappij worden er in rap tempo andere eisen gesteld om te overleven. Je ziet het ook aan de talloze leiderschapstrainingen. Vroeger had je een grote bek nodig en moest je met de vuist op tafel slaan. “Volg mij!” en iedereen vroeg waarheen in plaats van waarom. Nu dien je als leider empathisch te zijn, faciliterend en supportive. Jezelf wegcijferen en je personeel laten stralen. Nou daar heb je met je testosteron niks aan. Je testosteron vraagt zich of hoe jij in godsnaam met dit MAVO 2 niveau aan durft te komen!

    Nee als er 1 ding duidelijk wordt is het dat we als maatschappij hier niet meer in mee gaan. En dat is voor de een makkelijker dan de ander. De maatschappij is bezig om testosteron te overwinnen. Oxytocine, het knuffelhormoon, daar hebben we meer van nodig. Oxytocine is veel meer een verbindend hormoon wat bijvoorbeeld vrijkomt bij borstvoeding, vrijen, verbinden. Ook al is oxytocine niet zaligmakend.

    Bewust in balans

    Uiteindelijk is het weer zaak om balans te vinden. Als persoon en als maatschappij. Als testosteron bijdraagt aan voortplanting dan mag het, met mate, best deze tijd overleven. In het boek ‘How to manage your DICK’ waarin DICK ‘uiteraard’ staat voor Destructive Impulses Cyber Kynetics geeft Sean O’Reilly aan dat je testosteron naar binnen kunt keren en ombuigen tot positieve, krachtige energie die je hogere chakra’s kan voeden.

    En net zoals je bij mindfulness leert dat je niet je gedachtes bent, bij lichaamswerk dat je niet je emoties bent zodat je er los naar kunt kijken, ben je ook niet je hormonen.

    Stefan van Rossum

    Positieve psychologie en lichaamswerk

    Deze podcast interviewt Stefan van Rossum Arjan van Dijk. Bij Esoterra is hij hoofddocent maar hij geeft ook op andere opleidingen les. Zelf heeft hij een interessante ontwikkeling doorgemaakt die hem steeds meer in zijn lijf heeft gebracht.
    In de podcast hebben ze het over de kracht van positieve psychologie en hoe je dit kunt koppelen aan het lichaam. Verder gaat het over haptonomie, relaties, je gevoel, trauma en wat je van trauma kunt leren.

    Over Arjan van Dijk

    Ik werk sinds mijn 19e in de begeleiding van jeugdigen en volwassenen, eerst na mijn theologie-studie als pastoraal counsellor en later als pedagoog. Ik werkt in de GGZ en ik gaf les aan verpleegkundigen. Toen begon ik in 1999 mijn eigen praktijk. Sindsdien werkte ik als coach, trainer en adviseur voor organisaties en professionals uit het sociale domein (onderwijs, welzijn, cultuur, zorg). Ik studeerde haptonomie om ook het lichamelijke en emotionele aspect bij de begeleiding te betrekken. Van 2015 tot 2019 was ik directeur van Feniks Talent, een jeugdzorgorganisatie voor hoogbegaafde dropouts. Daarnaast ben ik sekte-expert en exit-counsellor voor o.a. Sektesignaal (een meldlijn van het ministerie van Justititie en Veiligheid).

    Gelijkwaardigheid en het vermogen om je eigen leven te bepalen
    Ik blijf gefascineerd door het werk van Carl Rogers. Hoe hij de begeleiding van mensen uit de “man met de witte jas”-hoek haalde en veranderde in gelijkwaardigheid en menselijkheid. Ik geloof in gelijkwaardigheid en het vermogen van mensen om hun eigen leven te bepalen. Mede daarom zet ik me ook speciaal in voor mensen die hun zelfbeschikking zijn kwijtgeraakt door deelname aan een dwingende relatie of groep.

    Meer info over Arjan van Dijk vind je hier.

    Webinars over Lichaamswerk

    Arjan heeft twee interessante webinars gegeven. Die kun je hier terugzien:

    De eerste 1000 dagen

    Deze podcast interviewt Stefan van Rossum holistisch arts Nienke Stoop. Ze schreef o.a. het boek levenskracht en is met allerlei interessante projecten bezig. We praten over trauma, geboorte, epigenetica, levenskracht, de eerste 1000 dagen, bliss, geluk, vertrouwen en van alles. Lees hieronder meer over de gast van deze podcast. Te beluisteren én te zien op Youtube en Vimeo.

    “Mijn naam is Nienke Stoop. Ik ben een globetrotter sinds het allereerste begin. Mijn conceptie vond plaats op het grote eiland Hawaï. Ik werd geboren in Mexico, was een peuter in West-Afrika, groeide op en ging studeren in Nederland. Als backpacker reisde ik door Australië en werd afwashulp in het paradijs genaamd Abel Tasman National Park.
    Een spirituele pelgrimstocht leidde mij over de Camino de Santiago, door Peru, India en het leven. Ik overleefde NY 9/11. Sindsdien beleefde ik een hergeboorte als vrouw en moeder.”

    Westerse en Oosterse geneeskunde

    “Ik heb mijn basiskamp gevonden in Zutphen, Nederland. Gelukkig getrouwd en moeder van 3 tienerjongens ben ik werkzaam als holistisch arts, zowel opgeleid in Westerse als Oosterse geneeskunde met een specialiteit in pre-conceptie, vruchtbaarheid en zwangerschapszorg. Tijdens de pandemie schreef en publiceerde ik mijn eerste boek: Levenskracht – jouw eerste 1000 dagen in een nieuw licht. De eerste druk kwam uit in 2021. Zomer 2022 ontving ik de 2e druk in een nieuwe, verbeterde versie met op de cover de tekst ‘Het boek voor iedereen die ooit geboren is’ – een compliment dat ik ontving en met jou wil vieren. Ik wens je een warm welkom, precies zoals je bent!

    Geboren worden

    Er is één ding dat we allemaal gemeen hebben. Eén ding delen we… Of we dit nu weten of niet. We hebben allemaal het proces van zwangerschap en geboorte doorgemaakt. We zijn allemaal geboren. Minstens één keer. Mijn boek is voor iedereen die ooit geboren is. Hoewel de meesten van ons geen actieve herinnering aan die tijd hebben, zijn de eerste 1000 dagen van het leven van grote invloed op onze huidige en toekomstige gezondheid en welzijn. Dit boek is er om je te helpen om de allereerste indrukken te ontdekken die je leven tot nu toe hebben beïnvloed en om je unieke blauwdruk voor gelukzaligheid weer te activeren. Want je bent vanaf het allereerste begin voorbedraad voor Liefde. Vanaf het moment dat de eicel van je moeder en de miljoenen zaadcellen van je vader elkaar vonden in de wervelende en spiraalvormige dans die conceptie wordt genoemd. Het is tijd om je ware biologie te ontdekken en je volledige potentieel te leven. Ik ben hier om je te helpen precies dat te doen.”

    Instemmen of afstemmen

    Mijn collega vertelde me dat een kennis van haar, ook masseur, altijd exact dezelfde massage geeft. En dat al meer dan tien jaar. Als mijn collega vraagt waarom, geeft de masseur aan dat er een gedachtegoed achter zit wat ze wil respecteren. Verder geeft ze aan dat het voor de cliënt fijn kan zijn als die weet wat er gaat komen. “Dan kun je beter ontspannen!” De kracht van herhaling. Loslaten.

    Rigide of consequent?

    Het doet me denken aan een saunadirecteur die ik ooit sprak. Als sollicitatieprocedure moest de directeur gemasseerd worden en als er links iets anders werd gedaan dan rechts, kon hij/zij de baan wel vergeten. Na dat gesprek nam ik me voor om extra goed op te letten of ik wel synchroon en symmetrisch masseer.

    Totdat ik een Esalenmassage kreeg. Heerlijk maar volledig assymetrisch en onnavolgbaar. Dat bleek ook de bedoeling te zijn. Door niet volgens vaste patronen te masseren, kan de cliënt het niet volgen en komt hij/zij/het uit het hoofd. Loslaten.

    McDonaldskwaliteit

    Ooit volgde ik een stoelmassagecursus waarbij je ook altijd exact dezelfde volgorde moest aanhouden in precies dezelfde tijd. Thuis oefenen met een stopwatch ernaast want “zo kun je overal op de wereld dezelfde massage krijgen en dus dezelfde kwaliteit!” Het deed me denken aan mijn stiefzoon die waar we ook op vakantie zijn, het liefst naar McDonalds wil.

    Wij eten dan netjes mee maar inderdaad: overal exact hetzelfde. Geen lokale pizza of versgebakken Vlaamse friet maar een bakje McNuggets.
    Tja welke kwaliteit is er dan geborgd?

    Welk gedachtegoed

    Als ik terugdenk aan de onderbouwing de massage te blijven doen zoals je geleerd hebt, vraag ik me af of dat gedachtegoed een bijzondere volgorde in zich heeft die als een alchemistisch proces, een bepaalde reactie bij een mens oproept? Net als je bij het koken eerst de ui fruit en niet pas op het laatst toevoegt? Zou er een (geheime) volgorde van grepen zijn die een bepaalde reactie oproepen? Eerst een kneding van onder naar boven, dan rechtsomdraaien en 10 seconden druk geven met je middelste vinger en… tadaa!

    Uiteraard heeft massage logica en bepaalde orde. Natuurwetten zoals ik ze noem. Zo vinden de meeste mensen het prettig als je eerst een groter oppervlakte masseert voor je meer puntig de diepte ingaat. Maar dat is eerder vanzelfsprekend. Dat doen beginnende masseurs ook direct goed.

    “Als je twee jaar na je opleiding nog precies hetzelfde masseert zoals je het geleerd hebt, doe je iets verkeerd.”

    James Earls

    Uit je hoofd, in je lijf

    Nu moet ik toegeven dat voor mij een vaste route aanhouden een zware opgave is. En ik zou na tien keer hetzelfde doen een ander baantje zoeken met meer diversiteit en uitdaging. Als ik moet masseren met een vaste route ga ik in mijn hoofd nadenken over de volgorde. Met de chaos in mijn hoofd kost dat nog aardig wat aandacht en energie. Aandacht die ik dan niet bij mijn handen of cliënt kan hebben.

    Mijn liefde voor dit vak bestaat uit de afstemming. De verwondering dat al onze lijven vrijwel dezelfde componenten hebben (twee scapula, bijna dezelfde organen, etc.) maar dat we toch allemaal weer heel anders in ons vel zitten. En dat dit ook nog eens per moment wisselt. Maandagochtend zat ik anders in mijn vel dan nu (vrijdagmiddag). Ik geniet van het afstemmen in de intake over wat de behoeftes van de client zijn. Ik voel met mijn handen en aandacht wat er speelt in het lijf en ga daar op in. Zit de linkerschouder vast, dan krijgt die andere aandacht dan de wat lossere rechterschouder.

    Massageprotocol

    James Earls zei “als je twee jaar na je opleiding nog precies hetzelfde masseert zoals je het geleerd hebt, doe je iets verkeerd.” Hij floepte het eruit op een van onze cursussen waar hij gastdocent was. Snel keek hij mijn kant op, zich realiserend dat wij misschien een andere visie hebben. Maar ik vond het een prikkelende uitdaging met een grote kern van waarheid.

    Masseren is in mijn opinie namelijk nooit hetzelfde, ook niet een ooit door iemand anders bedacht concept. Ik ga mijn cliënten niet lastigvallen met een gedachtegoed waar ik om onduidelijke redenen aan vast wil houden. Ik ga elke keer met open vizier in contact. Elke keer spannend maar na mate ik meer en meer vertrouwen voel, me realiserend dat dit voor beide partijen de beste aanpak is. De kwaliteit is wisselend maar altijd stukken hoger dan een lauwe McChicken.

    Stefan van Rossum

    × Hoe kan ik je helpen?